رسانه چیست؟

کلمهٔ رسانه یعنی چه؟

رسانه در زبان فارسی واژه‌ی نسبتاً جدیدی محسوب می‌شود. این واژه معادلی برای کلمات Medium (رسانه) و Media (رسانه‌ها) است. همان‌طور که خود واژهٔ «رسانه» نشان می‌دهد،  ماموریت رسانه، رساندن است: رساندن حرف‌ها، پیام‌ها و دیدگاه‌های یک فرد یا یک مجموعه به افراد، گروه و مجموعه‌های دیگر.  به همین علت، یکی از کارکردهای اصلی رسانه را ایجاد ارتباط می‌دانند.

با توجه به این توضیحات، در معنایی گسترده می‌توان از «علامت دادن با دود» و «پرتاب سنگ به شیشهٔ همسایه» تا «استفاده از شبکه های ماهواره‌ای» و «حضور در شبکه های اجتماعی» را مصداق استفاده از ابزار رسانه ای دانست. اما طبیعتاً وقتی در گفتگوهای روزمره از رسانه حرف می‌زنیم، معنای مشخص‌تر و محدودتری در ذهن داریم که در ادامه به آن می‌پردازیم.

تعریف رسانه چیست؟

اگر حوصلهٔ خواندن این بخش را ندارید و می‌خواهید از روی تعریف رد شوید، اجازه بدهید همهٔ بحث را در یک جمله خلاصه کنیم:

اکنون که خلاصهٔ بحث را گفتیم، تعریف رسانه را از منظر چند نفر از صاحب‌نظران بررسی می‌کنیم.

تعریف رسانه از زبان دن لاگی

دن لاگی، نویسندهٔ کتاب «موضوعات کلیدی در نظریه رسانه» که در سال ۲۰۰۷ منتشر شد، لازم بود عبارت «نظریهٔ رسانه» را تعریف کند. به هر حال، این اصطلاح روی جلد کتاب آمده بود. او باید دربارهٔ دو واژهٔ «نظریه» و «رسانه» توضیح می‌داد (+):

 

بگذارید به چنین فهرستی فکر کنیم: تلویزیون، فیلم،‌‌‌ رادیو، روزنامه، اینترنت و مانند این‌ها. اما این نوع فهرست‌ها، چیز چندانی به عنوان ویژگی مشترک رسانه‌ها نشان‌مان نمی‌دهند.

شاید مناسب باشد که رسانه را شامل همهٔ تکنولوژی‌هایی بدانیم که پیام‌ها را به مخاطبان خود در نقاط مختلف یک منطقه، یک کشور، یا جهان می‌رسانند.

 

لافی بلافاصله به این نکته اشاره می‌کند که ما معمولاً وقتی از رسانه حرف می‌زنیم، منظورمان رسانه‌های انبوه است. در حالی که رسانه می‌تواند انبوه نباشد. او به واژه‌های Medium و Media می‌پردازد و می‌گوید برای این که این واژه‌ها را بشناسید، به اصطلاح Immediate Environment توجه کنید. این اصطلاح، یعنی محیط در دسترس؛ محیطی که بی‌واسطه به آن درستی داریم. پس Media می‌تواند به معنای «واسطه» باشد.

اگر این تعریف لافی را بپذیریم، ترجمهٔ درست Media و Medium دیگر «رسانه» نیست، بلکه «واسطه» است. مثلاً به جای رسانه های خبری باید بگوییم واسطه‌های خبری و به جای رسانه های اجتماعی باید بگوییم واسطه‌های اجتماعی. استفاده از واسطه به جای رسانه، به این معناست که بپذیریم ما از طریق رسانه به هیچ موضوعی دسترسی دست اول نداریم.

لافی باز همین تعریف را هم رها می‌کند و از زوایای دیگر به معنای رسانه می‌پردازد و پس از چند صفحه بحث، در نهایت می‌گوید: رسانه، تعریف مشخص و شفافی ندارد. پس بهتر است در عبارت «نظریه رسانه» به سراغ کلمه نظریه برویم و آن را تعریف کنیم!

مارسل دانسی و تعریف رسانه

حتی کسانی مثل مارسل دانسی که حساسیت ویژه‌ای به واژه‌ها دارند و مراقبند کلمات به سادگی برای هر کاربردی خرج نشوند و معنایشان گم نشود، باز هم در مورد رسانه نتوانسته‌اند قانون خود را رعایت کنند. او در تعریف رسانه می‌گوید (+): «هر ابزار، روش و وسیله‌ای که برای ارتباط به کار برود، رسانه است.»

تعریف رسانه در کتاب مایکل نیومن

مایکل نیومن کتابی دارد با عنوان «ابزارهای پژوهش رسانه» که در سال ۲۰۲۲ منتشر شده است (+).

اگر فکر می‌کنید تعریف نیومن از رسانه در مقایسه با تعریف‌های قدیمی‌تر از رسانه، شفاف‌تر شده، سخت در اشتباهید. پانزده سال بین تعریف اول (دن لاگی) که کمی بالاتر نقل کردیم و تعریف مایکل نیومن فاصله است. اما نیومن هم نهایتاً به همان نتیجه‌ای رسیده که دیگران پیش از او رسیده بودند. منتخب حرف‌های او را – که با هدف خلاصه‌سازی ویرایش شده – در مقدمهٔ کتابش بخوانیم:

 

از آن‌جا که طی سال‌های سال، هر آن‌چه از شکل‌‌های جدید فرهنگ و تکنولوژی ظهور کرده زیر چتر واژهٔ رسانه قرار گرفته، کلمهٔ رسانه طیف گسترده‌ای از معانی را پوشش می‌دهد.

صد سال قبل، برای رسانه از واژهٔ Press استفاده می‌کردند. چون رسانه‌ها غالباً چاپی بودند و کلمهٔ پرس به دستگاه پرس چاپخانه اشاره داشت.

کلمهٔ پرس که هنوز هم در آخر نام برخی خبرگزاری‌های قدیمی نظیر Associated Press (تأسیس شده در قرن ۱۹) می‌بینیم، از همان ریشه است. البته این که چرا در کشور ما برای شبکه‌ای که نسبتاً جدید است و به پرس‌های چاپ‌خانه ربطی ندارد و در قرن ۲۱ تأسیس شده، نام Press TV را انتخاب کرده‌اند مشخص نیست.

جالب این‌جاست که واژهٔ مطبوعات در فارسی هم از ریشهٔ عربیِ «طبع» است که به معنای دستگاه پرس است.

نیومن چنین ادامه می‌دهد:

 

در سال‌های ۱۹۴۰ به مجموعهٔ «سینما، رادیو، تلویزیون و محصولات مکتوبی مانند روزنامه‌ها و مجلات» رسانهٔ انبوه (Mass Media) می‌گفتند.

بعداً که کلمهٔ انبوه حذف شد، ما آن بار معنایی اولیه، یعنی ارسال پیام از تعداد محدودی منبع به تعداد نامحدودی مخاطب را فراموش کردیم و چیزی که در خاطرمان ماند این بود که کتاب‌ها، نمایش‌ها و فیلم‌ها، داستان‌ها، آهنگ‌ها، عکس‌ها، کلیپ‌های ویدئویی و بازی‌ها همگی در یک «دسته» قرار می‌گیرند و آن «رسانه» است.

قطعاً ناهمگونی‌ها و تفاوت‌های بسیاری میان این‌ها وجود دارد. اما ما هم‌چنان آن‌ها را متعلق به یک دسته می‌دانیم.

امروزه در دهه‌های نخست قرن بیست‌و‌یکم، در عین این که روزنامه‌نگاری و ژورنالیسم هم زیرمجموعهٔ کار رسانه‌ای محسوب می‌شود،‌ اما رسانه به این‌ها محدود نمی‌شود و بسیاری از چیزها، حتی اپلیکیشن‌های موبایل را در بر می‌گیرد.

واژهٔ رسانه امروز به همهٔ کانال‌ها و پلتفرم‌هایی که «محتوا» در اختیار ما قرار می‌دهند، و شرکت‌هایی که آن‌ها را اداره می‌کنند یا دسترسی به آن محتواها را به ما می‌فروشند اشاره دارد.

گاهی چنین به نظر می‌رسد که عملاً همه چیز رسانه است.

همان‌طور که می‌بینید، پاسخ نیومن به این پرسش که «آیا کتاب رسانه است؟» یا «آیا اپلیکیشن موبایل رسانه محسوب می‌شود؟» مثبت است. او بیشتر دستاوردهای فرهنگ و تکنولوژی را از جنس رسانه می‌بیند.